Als je pal voor het gebouw van de voormalige Koepelgevangenis staat, raak je diep onder de indruk van dit grondig gerenoveerde en herbestemde gebouw. Die bewondering wordt alleen nog maar groter als je naar binnengaat. De Koepel uit 1901, gebouwd onder leiding van architect W.C. Metzelaer, is een van de drie koepelgevangenissen die Nederland kent. In 2020 startte de verbouwing en reeds in 2022 trokken de eerste bedrijven er in. Een zeer indrukwekkende prestatie van de architect André van Stigt. Gevangenissen zijn natuurlijk noodzakelijk, maar de mensen die er in opgesloten hebben komen er bepaald niet altijd beter uit. Door de transformatie heeft Haarlem nu een gebouw teruggekregen dat voor iedereen ontsloten is en door de hele samenleving gebruikt kan worden.

Met de renovatie en transformatie verandert de Koepel van gevangenis in agora van Haarlem. En als de toekomstplannen voor de nieuwbouw worden aangepast, krijgt Haarlem daarmee goud in handen.
William Segers

Dat had ook heel anders af kunnen lopen. In 2016 besloot het Rijksvastgoedbedrijf de Koepel in de verkoop te doen. Het had na de sluiting van de gevangenis nog kort dienst gedaan als opvang voor vluchtelingen, maar dat was natuurlijk een grote vergissing. Getraumatiseerde vluchtelingen vang je niet op in een gevangeniscel. Het Rijksvastgoedbedrijf ging aanvankelijk voor het hoogste bod. Als reactie hierop ontstond er een burgerinitiatief onder het motto ‘Open de Koepel’. Initiatiefnemers als Jacqueline van de Sande (communicatieadviseur), architect André van Stigt en Martijn van de Poll (directeur van de HBB-bouwgroep, die op persoonlijke titel deelnam) verenigden zich in de Stichting Panopticon, die met het idee kwam om de Koepel te vullen met een mix van onderwijs, bedrijvigheid, cultuur en bioscoop.

Van doorslaggevend belang is geweest dat Van Stigt kon wijzen op de succesvolle renovatie van de voormalige tramremise in Amsterdam West en de in 2014 afgeronde transformatie tot De Hallen, een centrum voor media, cultuur en horeca. Van Stigt was verantwoordelijk voor het herinrichtingsplan van De Hallen. De totale investering in De Koepel bedroeg 23 miljoen euro (waarmee binnen het budget gebleven werd), waarvan een derde door de Stichting Panopticon werd ingelegd. De Stichting won het pleit. In 2019 werden De Koepel en het omliggende terrein door de gemeente Haarlem aangekocht en onmiddellijk daarna doorverkocht aan de Stichting Panopticon.

De deelnemers in Panopticon hebben het financiële risico genomen om de gewenste transformatie mogelijk te maken. Het economisch eigendom van de Koepel berust bij een CV met participanten met een maatschappelijk rendement van 4% van tenminste tien jaar. In 2019 sloten de gemeente Haarlem, Stichting Panopticon, SRH Gruppe en de Global School for Entrepreneurship een samenwerkingsovereenkomst voor de realisering van onderwijs- en woonvoorzieningen in de Koepel.

Voor de herontwikkeling van het omliggende terrein zijn de woningbouwcorporatie Elan Wonen en de organisatie voor studentenhuisvesting DUWO belangrijke partners. Ik kom daar op het eind van dit artikel op terug.
De renovatie van de Koepel was een enorme klus, waarvan de uitvoering voor rekening kwam van de HBB-groep. De Koepelgevangenis was aan de binnenkant ingericht volgens het Panopticonprincipe. Door dit principe was het mogelijk groepen te controleren, bestuderen en te vergelijken. Dit principe kon worden toegepast door de cellen in de buitenwand van het cirkelvormige gebouw te plaatsen. In het centrum van de cirkel zat een bewaker die vanuit die plek in alle cellen kon kijken. De gevangene kon daardoor goed in de gaten worden gehouden, maar kon de bewaker zelf niet zien. De hoopvolle gedachte hierachter was dat de ex-gevangenen ook na hun vrijlating het gevoel zouden houden van misschien wel steeds bekeken te worden – en zich daardoor beter zouden gaan gedragen.

De kern van de transformatie van de Koepel was dat het in plaats van een panopticum een agora (letterlijk een centraal openbaar plein in oud-Griekse steden): een ontmoetingsplek, zou moeten worden. Het eenrichtingsverkeer vanuit de bewaker moest nu vervangen worden door het gelijkwaardige principe van kijken en bekeken worden. Door de hoofdentreepoort en de twee oude uitgangen naar de luchtplaatsen kom je nu altijd uit bij het hart van het gebouw. Daar is het oog, de Oculus, gemaakt naar de film- en collegezalen die zes meter onder het straatniveau zitten. Maar ook als je uit de film loopt kom je in het oog en overzie je de hele open Koepel en de entree.

Het uitgraven ten behoeve van de zalen onder de grond diende ook nog een heel ander doel. De celmuren die de koepel droegen waren in de loop van de tijd meer verzakt dan de buitenmuren. Langs de binnenmuur zijn eerst damwanden geslagen en zijn funderingspalen en een nieuwe vloer aangebracht. De zalen onder de grond (6 meter overeenkomend met 4.000 kilogram per vierkante meter) zorgen voor een opwaartse druk en balans van de fundering en de inbouw. ‘Je kent de Wet van Archimedes toch nog wel van vroeger?’, vroeg Van Stigt mij tijdens het interview. Hij moet de twijfel in mijn antwoord hebben gehoord.

Uiteraard moest er ook iets aan de akoestiek en de warmte-isolatie gebeuren. We hebben hier te maken met een enorme koepel met een spanwijdte van 52 meter, zelfs groter dan die van de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Aan de binnenzijde van het dak is een isolatielaag van acht centimeter aangebracht, die weer is afgedekt met een geluidsisolatie en doek van acht centimeter dik. Bij de bestaande celramen is isolatieglas aangebracht. De oude standleidingsschachten worden gebruikt voor luchtverversing. Bovendien is er een warmteopslagsysteem met bronnen op 80 en 115 meter diep aangelegd, waarbij energie gewonnen kan worden door gebruik te maken van temperatuurverschillen in het water. Door al deze inspanningen heeft de Koepel het energielabel A+++ weten te behalen. Razend knap voor zo’n bewerkelijk historisch pand.

De vernieuwde Koepel is perfect geschikt gemaakt voor multifunctioneel gebruik, waarbij overigens de mogelijkheden van het gebouw leidend waren, niet de eisen van de gebruikers. Die mogelijkheden van het gebouw werden wel heel slim gebruikt. Collegezalen van universiteiten worden maar een beperkt deel van de tijd gebruikt en zijn daarom normaal gesproken een belangrijke kostenpost. Het is dan ook echt een vondst om de twee tot vier collegezalen van de SRH Haarlem University of Applied Sciences in de kelder te plaatsen. Deze zalen worden ook gebruikt door de bioscoop, die zeven dagen in de week geopend is. In totaal heeft de bioscoop overigens de beschikking over zes zalen.

Er is in totaal 10.000 vierkante meter aan kantoorruimte gerealiseerd in het gebouw van de Koepel. CupolaXS is grootgebruiker van de Koepel. De Open Space op de begane grond wordt gebruikt voor grotere presentaties, een inspiratiedag of een debat. Op de eerste etage zijn glazen eventrooms. Het Skydeck onder de koepel kan ook worden verhuurd. De SRH Haarlem University of Applied Sciences heeft ook ruimtes op de tweede etage. Hier wordt opgeleid voor drie bachelorprogramma’s (Business Psychology, Creative Media in Business en Digital Transformation Management) en twee masterprogramma’s (Applied Sustainability Management, fulltime en parttime). Allemaal heel gewichtig met Engelse termen aangeduid, maar dat terzijde. Op de derde etage zitten de startups. Ook hier weer slimme synergie. De studenten van de universiteit kunnen stage lopen bij de startups op de derde etage. Op de begane grond zitten verder het DeliCafé en het café-restaurant Menu Corridor. Verder zijn er vier cellen gereserveerd voor kunstenaars, waarvan twee voor artists in residence.

‘So far so good’, om met de SRH Haarlem University of Applied Sciences te spreken. Maar dan de toekomstplannen. Aan de rand van de Koepel gaat Elan Wonen 96 sociale huurwoningen realiseren. De Stichting DUWO is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van 250 studentenwoningen. Van de 250 studentenwoningen op het terrein zijn er inmiddels 82 gerealiseerd en in gebruik genomen. Bovendien komt er ook nog een hotel. Op de plattegrond en de visualisatie van de toekomstige gebouwen, beschikbaar gesteld door Faro Architecten, kun je duidelijk zien wat hier misgaat. De Koepel krijgt een nieuwe gevangenismuur door nieuwe woningbouw en het hotel. Haarlem dreigt hier dezelfde fout te maken als de gemeente Den Haag indertijd met het Kurhaus. Iconische historische gebouwen moeten de ruimte krijgen en niet ontsierd worden door belendende nieuwbouw.

Spijtig genoeg moet je vaststellen dat de plannen van de gemeente Haarlem in zekere zin nog erger zijn. De feitelijke koepel zie je nog net boven de nieuwbouw uitsteken, maar de Koepel zelf is aan het gezicht onttrokken. ‘Het is eigenlijk jammer dat de nieuwbouw hoger wordt en daarmee het beeld ontneemt op de Koepel en de Vest’, zegt Van Stigt in een van zijn stukken. Dat is eigenlijk nog te mild uitgedrukt. Faro Architecten zegt dan wel dat ze een oplossing hebben gevonden voor de opening van de gevangenismuur naar de stad ‘in het maken van routes die op, langs en over de muur gaan’. ‘Vooral het over de muur gaan geeft het openbaar gebied een derde dimensie’, staat er nog achter. Ik neem het Faro niet kwalijk, want die proberen er ook maar wat van te maken. Maar is het nog niet te laat voor de gemeente Haarlem om op de rem te trappen en het roer om te gooien?